Podstawowe informacje o autorze
Jan Kochanowski to niezwykły Polak, zapisany w pamięci każdego patrioty. Urodził się w 1530 roku w Sycynie i był poetą oraz humanistą. Stał się on przedstawicielem renesansu, a jego najbardziej znane dzieło to wszelkiego rodzaju treny, czyli utwory liryczne. Zostały one spisane po jego córki Urszulki w 1579 roku i składają się one na cykl 19 utworów. Tematami przewodnimi są : śmierć, ból i cierpienie – te wszystkie uczucia towarzyszyły Kochanowskiemu po stracie córki. Dodatkowo, stracił także drugą córkę – Helenkę, ale poświęcil jej zaledwie epilog, przez co przypuszcza się, że to Urszulka skradła jego serce – wiązał z nią bowiem wielkie plany. To ona miała pójść w ślady pisarza i zająć się sztuką liryczną.
Twórczość Kochanowskiego miała ogromny wpływ na polską literaturę i kulturę, bowiem był on jednym z pierwszych twórców, którzy świadomie pracowali nad ugruntowaniem polskiego języka. Zajmował się on różnorodnymi formami poezji, a także dzięki róźnym stylom pisania – rozwinął językową stronę naszego narodu. Po 54 latach życia, zmarł w Lublinie.
Podstawowe informacje na temat trenu
Tren X rozpoczyna się słowami ,,Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?…” i z takim też tytułem można spotkać się w wielu źródłach bibliograficznych. Ze względu na to, że Kochanowski nadał mu liczbę X (odpowiadającą pozycji dzieła w zbiorze), niekoniecznie możemy dowiedzieć się, o którym wierszu mówimy. Zatem pierwsze wersy, często wykorzystywane są jako dodatkowa informacja o wierszu.
Tren należy do utworów lamentacyjnych, w których podmiot liryczny użala się nad swoim losem, przez co jego głównym motywem jest pokazany ból oraz cierpienie, związane ze stratą kogoś bliskiego. Pierwszy wers wskazuje na Urszulkę – ulubioną córkę poety. Dodatkowo, Kochanowski snuje refleksje na temat miejsca, w którym może znajdować się jego córka. Tęskni za nią i chciałby wiedzieć, czy jest jeszcze blisko niego, a niebo istnieje naprawdę.
Interpretacja treści
Autor utworu zwraca się bezpośrednio do zmarłej córeczki, zadając jej pytania związane z miejscem jej przebywania po śmierci. Nie ogranicza się tylko do religijnego nieba i czyśca (wiara autora ucierpiała po stracie córki), ale odnosi się on do różnych miejsc mitologicznych (np. wers ,,Charon jeziora wiezie i napawa zdrojem” ukazuje Charona – boga umierających w greckiej mitologii). Pokazuje to, że chęć odnalezienia córki jest silniejsza niż wcześniejsze przekonania i autor zbiera całą swoją wiedzę o miejscach, w których mogą być zmarli, aby mieć jak największe prawdopodobieństo odnalezienia Urszulki. Może właśnie, w którymś z tych miejsc, znajduje się ona. Snuje on różne teorie na temat życia pośmiertnego, biorąc pod uwagę nawet reinkarnację córki – przeistoczenie się w inną postać ( ,,Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?”). Kochanowski, którego możemy utożsamić z osobą mówiącą w wierszu, prosi córeczkę o znak i odpowiedź, lecz jego pytania pozostają bez odpowiedzi. W tym momencie, podmiot liryczny utworu, przeżywa zwątpienie w swoją religię i Boga, przez co pokazany został kryzys autora do wyznawanych przekonań. Cierpiący ojciec, nie tylko nie wie, gdzie jest jego córka, ale również czy odczuwa ona jakieś cierpienie, czy jednak spoczywa w spokoju. Mimo wszystko, prosi ją o pocieszenie i znak, żeby on sam mógł się uspokoić i poczuć lepiej – jest to niepodważalny dowód na silną ojcowską miłość do ukochanego dziecka. Kochanowski podkreśla, że nieważne jest miejsce pobytu córki, ale pragnienie kontaktu z jej strony (,,Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości”). Urszulka może przyjść do swojego taty pod różną postacią – jako sen, cień lub mara.
Na podstawie całości, możemy zobaczyć ogromny ból osoby mówiącej, po stracie ukochanej córki. Podmiot liryczny zwraca się do nie bezpośrednio, co tworzy pewnego rodzaju osobisty przekaz do Urszulki, która jednak nie ma możliwości odpowiedzieć. Spisanie myśli na papier jest prawdopodobnie formą terapii dla autora, który pragnie znaku od ukochanej osoby. Aby go otrzymać, jest w stanie zanegować dotychcasowego przekonania i uwierzyć w coś innego – mitologię lub reinkarnację. Znając cały zbiór trenów, wiemy, że Kochanowski w pewnym momencie obraził się na Boga, czując wielką pustkę w sercu. Teraz jego uczucia i złość lekko osłabły, gdyż autor bierze pod uwagę, że jego córka przebywa obecnie w czyścu lub w niebie wśród aniołków i pragnienie ujrzenia jej, jest silniejsze niż inne emocje.
Podmiot liryczny mówi również ,,Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest”, co pokazuje, że bietze on również pod uwagę, że jego córki po prostu nie ma, a śmierć była dla niej ostatecznym końcem. Byłoby to tragiczne rozwiązanie dla smutnego ojca, który straciłby wszystkie możliwe nadzieje. Osoba mówiąca snuje refleksje, gdzie człowiek trafia po śmierci i czy wogóle takie miejsce istnieje.
Analiza utworu
Pierwszy wers jest apostrofą do zmarłej Urszulki (,,Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?), dzięki czemu wiemy, że cały tren jest jej dedykowany i przybiera formę monologu podmiotu lirycznego, który chciałby usłyszeć odpowiedź. To także oczywisty wyraz intymności i osobistego związku między nim a jego ukochaną córką. Pojawia się również wiele pytań retorycznych, które są do niej kierowane, a która nie może na nie odpowiedzieć. Wszystkie próby kontaktu podmiotu lirycznego, kończą się fiaskiem, jednak mimo to on się nie poddaje i szuka swojej ukochanej Urszulki. Kochanowski odwołuje się do wielu miejsc i wizji zaświatów :
a) niebo z aniołami – nawiązanie do religii chrześcijańskiej. Miejsce, w którym człowiek dostanie nieograniczone szczęście na wieczność ;
b) Wyspy Szczęśliwe – miejsce w mitologii greckiej, które było częścią Hadesu. To tam udawali się dobrzy i cnotliwi zmarli i mogli otrzymać tam wieczny spokój i szczęście ;
c) czyściec – miejsca, które również nawiązuje do religii chrześcijańskiej. To tam trafiają dusze, przed Sądem Ostatecznym i trafieniem do nieba. Podmiot liryczny zastanawia się, czy to możliwe, że to właśnie tam trafiła Urszulka, która była przecież taka młoda jak umarła. Czy zdążyła czymkolwiek zawinić ?
d) postać Charona – jest to nawiązanie do mitologii greckiej. Charon był przewoźnikiem zmarłych przez rzekę Styks do Hadesu, czyli świata podziemnego. Często jego postać przedstawiana jest jako starszy człowiek w łachmanach, który steruje łodzią. Musieli oni jednak zapłacić kilka oboli.
Kochanowski powołuje się zatem na religię chrześcijańską, jak i mitologię grecką. Nie brakuje również wspomnienia o reinkarnacji (,,Czy, człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze,/ Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?”). Podmiot liryczny to zdesperowany ojciec, który szuka swojej ukochanej córki wszędzie – jest to ważniejsze niż jakiekolwiek przekonania i religie, on chce ją po prostu odzyskać.
Nie możemy przejść również obojętnie obok licznych metafor. To właśnie dzięki nim, autor oddał głębię utworu, swojego smutku i uczuć oraz wzbogacił ich wyrazistość. Oto przykłady :
a) ,,Czy cię przez teskliwe/ Charon jeziora wiezie”
b) ,,Czy, człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze,/ Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze?”
Kochanowski używa również bezpośrednich zwrotów do córki oraz trybu rozkazującego. Możemy go zobaczyć np w tym zdaniu : ,,Pociesz mię, jako możesz, a staw’ się przede mną”. Dzięki niemu widzimy, że ojciec daje pewnego rodzaju wskazówki dla córki i prosi ją, aby dała mu ukojenie i znak, że gdzieś jest i wszystko z nią w porządku. Przyniosłoby to wielką ulgę podmiotowi lirycznemu.
Cały tekst oparty jest na pytaniach retorycznych – jest ich 9. Oto niektóre z nich :
a) ,,Czyliś do raju wzięta?”
b) ,,Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była,/ Niżeś się na mą ciężką żałość urodziła?”
c) ,,W którą stronę, w którąś się krainę udała?”
To za ich pomocą, osoba mówiąca w tekście, pragnie nawiązać kontakt z córką i liczy na odpowiedzi, które wszystko wyjaśnią. Skoro Urszulka nie odpowiada, ojciec zostaje sam ze swoimi myślami i rozważaniami, a jego pytania zawsze pozostaną bez odpowiedzi. Kwestia miejsca, do którego się trafia po śmierci jest kwestią wiary, a zmarły niekoniecznie ma możliwość o niej porozmawiać.
Tren bogaty jest także w wiele rymów, co również charakterystyczne jest dla twórczości Jana Kochanowskiego. Słowo ,,szczęśliwe” ma rymować się z ,,teskliwe”, a słowo ,,dziewicze” z ,,słowicze”. Oczywiście, przykładów jest więcej. Dodatkowo, autor posługuje się słowami ze starego języka polskiego, czyli archaizmami. Widzimy w tekście słowa, które wyszły z użycia, ale również nieużywane już konstrukcje gramatyczne :
a) ,,Niepomnym, że ty nie wiesz nic o płaczu mojem?”
b) ,,Czyś po śmierci tam poszła, kędyś pierwej była”
c) ,,A nie możesz li w onej dawnej swej całości,/ Pociesz mię, jako możesz, a staw‘ się przede mną”.
Podsumowanie
Tren X Jana kochanowskiego to bardzo ważne dzieło w historii polskiego renesansu, jak i wszystkie dzieła autora należące do tej kolekcji. Dzięki niemu możemy zobaczyć prawdziwy ból ojca, który stracił ukochaną córkę, a także jego poszukiwania spokoju i ulgi. Wiersz jest nacechowany emocjonalnie, a czytając go, można mieć prawdziwe wrażenie obcowania z autorem – widzimy jego ból, cierpienie i przygnębienie, a także to, że jest on w stanie zrobić wszystko, by odzyskać córkę. Nie jest to jednak biedny wiersz, który jest tylko zwrotem do Urszulki, ale znajdziemy w nim także wiele ciekawych zabiegów stylistycznych, takich jak metafory, pytania retoryczne i archaizmy, ale również nawiązania do religii chrześcijańskiej i mitologii greckiej, czy ludzkim przekonań i doświadczeń. Tren ten podkreśla rolę dzieci w życiu dorosłych i ich przywiązanie do siebie. Z wierszem niestety mogliby utożsamić się cierpiący rodzice, którzy tak jak Kochanowski, znalezli się w ciężkiej życiowej sytuacji, zatem mimo dawnego czasu, w którym utwór był napisany, możemy nazwać go oryginalnym i ponadczasowym, bez względu na słownictwo, jakie w nim pada. Tren X to bogactwo wielu myśli i uczuć, na które warto zwrócić swoją uwagę.